نویسندگان
1
گروه جغرافیا و آمایش انسانی، دانشگاه شهید بهشتی تهران
2
گروه جغرافیا و آمایش انسانی دانشگاه شهید بهشتی، تهران
3
دانشگاه ازاد اسلامی مشهد
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
چکیده مبسوط
پیشینه و هدف: سیلاب ها از مهمترین مخاطراتی هستند که سبب وارد آوردن خسارات زیادی به نواحی شهری می شوند. سیلاب شهری با توجه به فراوانی فزاینده آن در سالهای اخیر یکی از مخاطرات طبیعی تهدیدکننده در مناطق شهری در سراسر جهان است. به منظور جلوگیری از وقوع سیل و کاهش پیامدهای بعدی، مدیران شهری با هدف پیش‌بینی ویژگی‌های بارندگی از جمله شدت پیک، زمان رسیدن و مدت زمان، به ساکنان مناطق پرخطر هشدار داده و در هنگام پیش‌بینی سیلاب، باید اقدامات اضطراری را به کار گیرند از آنجایی که نقشهنگاری خطر سیلابهای شهری نقش تعیین کنندهای در مدیریت و برنامهریزی شهری به ویژه در کاهش خسارات سیل دارد و میبایست شهرسازان و برنامهریزان شهرى، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسى دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایاى طبیعى در مناطق شهرى بپردازند و راهکارهاى لازم را براى کاهش اثرات آن پیشبینى کنند. این پژوهش با هدف تحلیل فضایی پهنه های آسیبپذیر شهری در برابر سیلاب در شهر مورد مطالعه پرداخته و ضمن مشخص کردن پهنه های در معرض خطر راهکارهایی جهت کاهش آسیب پذیری ارائه داده است.
مواد و روش ها: تحقیق حاضر از نوع کاربردی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانهای و پرسشنامه است. جامعه آماری پژوهش، کارشناسان مرتبط با حوزه‌های شهرسازی و منابع طبیعی، آب و فاضلاب، محیط‌زیست و سایر نهادهای رسمی مرتبط با شهر راز می باشند. در این تحقیق برای اجتناب از تأثیر نظرات شخصی و خطاهای سلیقه‌ای تعیین و وزن معیارها از نظر متخصصین استفاده شده است. حجم نمونه تعداد 40 نفر با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند که از نرم‌افزارGIS و تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. پس از تعیین وزن‌ها و محاسبه نرخ پایداری شاخص‌ها و ضریب تأیید آن، عملیات اولویت‌بندی مناطق آسیبپذیر اجرا و نتیجه به‌صورت نقشه‌ای در سه‌طبقه شامل نواحی اولویت‌دار (آسیبپذیری زیاد)، با اولویت کم (آسیبپذیری متوسط) و فاقد اولویت (آسیبپذیری کم) شناسایی شده‌اند.
یافته ها و بحث: برای ارزیابی مناطق آسیبپذیر ناشی از سیلاب در شهر راز، متغیرهای تحقیق حاضر به دو گروه طبقه‌بندی شدند: اول عناصر تشدیدکننده، که میزان آسیبپذیری کاربری‌ها را در برابر سیلاب افزایش می‌دهند و شامل: شیب زمین و شبکه آبراهه و گروه دوم، عناصر در معرض خطر یا عناصر اساسی، جانی و فضایی تقسیم شده‌اند. عناصر اساسی، در معرض مستقیم خطر سیلاب قرار دارند. به دلیل اینکه آب‌گرفتگی دهانه پل‌ها در هنگام بارش‌های شدید از جمله شایع‌ترین معضلات رواناب‌های شهری است، لذا پل‌های شهری از جمله عناصر اساسی در معرض خطر سیلاب هستند. در این تحقیق متغیرهای مؤثر در آسیبپذیری که شامل کاربری اراضی، فاصله از پل، تراکم جمعیت، شیب و تراکم شبکه آبراهه است جهت تعیین وزن کلی، اولویت‌بندی آن‌ها براساس روابط موجود در ماتریسی به ابعاد 5*5 برای مقایسه دوبه‌دو متغیرها و تعیین ارجحیت آن‌ها قرار گرفت. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که کاربری‌های مسکونی و فرهنگی در فاصله صفر از رودخانه در شهر راز احداث شده و حریم رودخانه را رعایت نکرده‌اند. همچنین کاربری‌های آموزشی، صنعتی، کشاورزی و مذهبی در فاصله 13 و 15 متری از رودخانه بنا شده‌اند. استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم‌افزار GIS میزان و نواحی آسیبپذیر در برابر سیل در شهر راز مشخص نمود که کاربری‌های مسکونی، فرهنگی، مذهبی، درمانی بیشترین درصد خطرپذیری در برابر سیلابهای شهری را دارند.
نتیجه گیری: نتایج نهایی نشان داد، 33 درصد از مساحت شهر راز در معرض آسیبپذیری زیاد ناشی از سیلاب قرار دارد که با توجه به کوچک بودن شهر و عدم وسعت سایر کاربری‌ها بیشترین آسیبپذیری مربوط به کاربری مسکونی است. این آسیبپذیری بیشتر به دلیل شیب زمین، کیفیت پایین ابنیه و همچنین عدم رعایت حریم رودخانه به‌عنوان مهمترین علت در آسیبپذیری کاربری مسکونی است.
- اسد افروز، ا.، متدین، ح.، مثنوی، م.ر. و منصوری، س.ا.،
1399 . تابآوری محیطی در برابر مخاطرات سیلاب فروردین
1398 در شهر شیراز با رویکرد منظر، تئوری سیستمها و
مدل DPSIR ، مدیریت مخاطرات محیطی )دانش مخاطرات
سابق(: 7 ( 1 ،) 75 - 55 .
DOI: 10.22059/jhsci.2020.301219.556
- جعفری، ت.، 1399 . گونهشناسی و تحلیل فضایی- زمانی
مخاطرات محیطی در استان خراسان شمالی، مدیریت
مخاطرات محیطی )دانش مخاطرات سابق(، 7 ( 3 ،) 263-241 . DOI: 10.22059/jhsci.2020.309989.599
- حسام، ر.، ضرابی، ا. و تقوایی، م.، 1398 . پتانسیلسنجی
خطر سیلاب شهری با رویکرد توسعه شهری ایمن )مطالعه
موردی: شهر گنبدکاووس(، مدیریت مخاطرات محیطی
)دانش مخاطرات سابق(: 6 ( 1(، بهار، 32 - 17 .
DOI: 10.22059/jhsci.2019.280517.465
- خالدی، ش.، قهرودی تالی، م. و فرهمند، ق.، 1398 .
سنجش و ارزیابی میزان تابآوری مناطق شهری در برابر
سیلابهای شهری )مطالعه موردی: شهر ارومیه(، فصلنامه
توسعه پایدار محیط جغرافیایی: 1 ( 2 ،) 15 .
DOI:10.52547/sdge.2.3.1699
- خیریزاده آروق، م.، جبرائیل، م. و عمونیا، ح.، 1391 .
پهنهبندی پتانسیل خطر وقوع سیلاب در حوضه آبریز
مردقچای با استفاده از روش ANP ، پژوهشهای
ژئومورفولوژی کمّی: 3 ، 39 - 56 .
http://www.geomorphologyjournal.ir/article_77881_b8bbf9d4f49a2be810e43f90704ae977.pdf
- درفشی، خ.، عادلی ساردو، ف. و ملک محمدی، ب.، 1399 .
ارائه الگویی در تحلیل و پهنهبندی سطح آسیبپذیری
مناطق شهری در خطر سیلاب مطالعه موردی: مناطق 10 و
22 شهر تهران، نشریه مدیریت بحران، 9 ( 1 (، )پیاپی 17 ،
بهار و تابستان(.
http://www.joem.ir/article_45852_bc85f54ab2795cd488cb24ecfc4a2898.pdf
- رستمی خلج، م.، حسامی، د.، سلمانی، ح. و تیموریان، ت.،
1398 . پهنهبندی خطر سیلاب شهری با استفاده از روش
تصمیمگیری چند متغیره )مطالعه موردی: شهرک امام علی،
- شهر مشهد(، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست،
21 ( 11 (، پیاپی 90 ، 173 - 185 .
https://jest.srbiau.ac.ir/article_15924_86774eef355459bd3291121b995abe69.pdf
- رستمی فتحآبادی، م.، جعفربیگلو، م. و مقیمی، ا.، 1399 .
تحلیل فضایی مناطق سیلزده و سیلخیز شهر نورآباد
لرستان و مخاطرات آن، فصلنامه مدیریت مخاطرات محیطی
)دانش مخاطرات سابق/(: 7 ( 3(، پاییز، 313 - 329 .
10.22059/jhsci.2020.310534.609 DOI:
- قانون مدیریت بحران کشور، قانون جدید مدیریت بحران،
1398 )مصوب 4 / 6 / 1398 مجلس شورای اسلامی(، معاونت
تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، 1 - 12 ، 16 .
https://qavanin.ir/Law/PrintText/265906
- مرکز آمار ایران، سرشماری نفوس و مسکن سالهای،
1385-1395
- - Alhasanat, H., 2014. Flash Flood Assessment for Wadi Mousa City-Jordan. Procedia Economics and Finance, 18, 675-683. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212567114009903
- Batica, J. and Gourbesville, P., 2012. A resilience measures towards assessed urban flood management–CORFU project. In 9th International Conference on Urban Drainage Modelling, Belgrade.https://www.academia.edu/download/24854686/A_resilience_measures_towards_assessed_urban_flood_management_-_CORFU_project.pdf
- Booth, D.B., 1991. Urbanization and the natural drainage system--impacts, solutions, and prognoses. http://hdl.handle.net/1773/17032.
- Chukwuma, E.C., Okonkwo, C.C., Ojediran, J.O., Anizoba, D.C., Ubah, J.I. and Nwachukwu, C.P., 2021. A GIS based flood vulnerability modelling of Anambra State using an integrated IVFRN-DEMATEL-ANP model. Heliyon, 7(9), e08048https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2021.e08048.
- Wannous, C. and Velasquez, G., 2017. United Nations Office for Disaster Risk Reduction (UNISDR)—UNISDR’s Contribution to Science and Technology for Disaster Risk Reduction and the Role of the International Consortium on Landslides (ICL). In: Sassa, K., Mikoš, M., Yin, Y. (eds) Advancing Culture of Living with Landslides. WLF 2017. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-59469-9_6
- Douglas, I., Alam, K., Maghenda, M., Mcdonnell, Y., Mclean, L. and Campbell, J., 2008. Unjust waters: climate change, flood-ing and the urban poor in Africa.Environment and Urbanization: 20(1), 187-205.
https://doi.org/10.1177/0956247808089156
- Eini, M., Kaboli, H.S., Rashidian, M. and Hedayat, H., 2020. Hazard and vulnerability in urban flood risk mapping: Machine learning techniques and considering the role of urban districts. International Journal of Disaster Risk Reduction, 50, 101687.https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101687
- Minea, G. and Zaharia, L., 2011. Structural and Non-Structural Measures for Flood Risk Mitigation in the Bâsca River Catchment (Romania. In Forum geografic (Vol. 10, No. 1). https://tarjomefa.com/wp-content/uploads/2017/02/6189-English-TarjomeFa.pdf
- Minea, G., 2013. Assessment of the flash flood potential of Basca river catchment (Romania) based on physiographic factors. Open Geosciences, 5(3), 344-353. https://doi.org/10.2478/s13533-012-0137-4
- Ke, Q., Tian, X., Bricker, J., Tian, Z., Guan, G., Cai, H. and Liu, J., 2020. Urban pluvial flooding prediction by machine learning approaches–a case study of Shenzhen city, China. Advances in Water Resources, 145, 103719. https://doi.org/10.1016/j.advwatres.2020.103719
- Sarmah, T., Das, S., Narendr, A. and Aithal, B.H., 2020. Assessing human vulnerability to urban flood hazard using the analytic hierarchy process and geographic information system. International Journal of Disaster Risk Reduction, 50, 101659. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101659
- Song, J., Chang, Z., Li, W., Feng, Z., Wu, J., Cao, Q. and Liu, J., 2019. Resilience-vulnerability balance to urban flooding: A case study in a densely populated coastal city in China. Cities, 95, 102381. https://doi.org/10.1016/j.cities.2019.06.012.
)