چکیده

چکیده مبسوط
پیشینه و هدف: سیلاب ­ها از مهم­ترین مخاطراتی هستند که سبب وارد آوردن خسارات زیادی به نواحی شهری می­ شوند. سیلاب شهری با توجه به فراوانی فزاینده آن در سال­های اخیر یکی از مخاطرات طبیعی تهدیدکننده در مناطق شهری در سراسر جهان است. به منظور جلوگیری از وقوع سیل و کاهش پیامدهای بعدی، مدیران شهری با هدف پیش‌بینی ویژگی‌های بارندگی از جمله شدت پیک، زمان رسیدن و مدت زمان، به ساکنان مناطق پرخطر هشدار داده و در هنگام پیش‌بینی سیلاب، باید اقدامات اضطراری را به کار گیرند از آنجایی که نقشه­نگاری خطر سیلاب­های شهری نقش تعیین کننده­ای در مدیریت و برنامه­ریزی شهری به ویژه در کاهش خسارات سیل دارد و می­بایست شهرسازان و برنامه­ریزان شهرى، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسى دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایاى طبیعى در مناطق شهرى بپردازند و راه­کارهاى لازم را براى کاهش اثرات آن پیش­بینى کنند. این پژوهش با هدف تحلیل فضایی پهنه­ های آسیب­پذیر شهری در برابر سیلاب در شهر مورد مطالعه پرداخته و ضمن مشخص کردن پهنه­ های در معرض خطر راهکارهایی جهت کاهش آسیب پذیری ارائه داده است.
مواد و روش ها: تحقیق حاضر از نوع کاربردی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی انجام‌ شده است. روش  گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه­ای و پرسشنامه است. جامعه آماری پژوهش، کارشناسان مرتبط با حوزه‌های شهرسازی و منابع طبیعی، آب و فاضلاب، محیط‌زیست و سایر نهادهای رسمی مرتبط با شهر راز می­ باشند. در این تحقیق برای اجتناب از تأثیر نظرات شخصی و خطاهای سلیقه‌ای تعیین و وزن معیارها  از نظر متخصصین استفاده ‌شده است. حجم نمونه تعداد 40 نفر با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند که از نرم‌افزارGIS  و تحلیل سلسله مراتبی استفاده ‌شده است. پس از تعیین وزن‌ها و محاسبه نرخ پایداری شاخص‌ها و ضریب تأیید آن، عملیات اولویت‌بندی مناطق آسیب‌پذیر اجرا و نتیجه به‌صورت نقشه‌ای در سه‌طبقه شامل نواحی اولویت‌دار (آسیب‌پذیری زیاد)، با اولویت کم (آسیب‌پذیری متوسط) و فاقد اولویت (آسیب‌پذیری کم) شناسایی ‌شده‌اند.
یافته ­ها و بحث: برای ارزیابی مناطق آسیب‌پذیر ناشی از سیلاب در شهر راز، متغیرهای تحقیق حاضر به دو گروه طبقه‌بندی شدند: اول عناصر تشدیدکننده، که میزان آسیب‌پذیری کاربری‌ها را در برابر سیلاب افزایش می‌دهند و شامل: شیب زمین و شبکه آبراهه و گروه دوم، عناصر در معرض خطر یا عناصر اساسی، جانی و فضایی تقسیم‌ شده‌اند. عناصر اساسی، در معرض مستقیم خطر سیلاب قرار دارند. به دلیل اینکه آب‌گرفتگی دهانه پل‌ها در هنگام بارش‌های شدید از جمله شایع‌ترین معضلات رواناب‌های شهری است، لذا پل‌های شهری از جمله عناصر اساسی در معرض خطر سیلاب هستند. در این تحقیق متغیرهای مؤثر در آسیب‌پذیری که شامل کاربری اراضی، فاصله از پل، تراکم جمعیت، شیب و تراکم شبکه آبراهه است جهت تعیین وزن کلی، اولویت‌بندی آن‌ها براساس روابط موجود در ماتریسی به ابعاد 5*5 برای مقایسه دوبه‌دو متغیرها و تعیین ارجحیت آن‌ها قرار گرفت. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که کاربری‌های مسکونی و فرهنگی در فاصله صفر از رودخانه در شهر راز احداث ‌شده‌ و حریم رودخانه را رعایت نکرده‌اند. همچنین کاربری‌های آموزشی، صنعتی، کشاورزی و مذهبی در فاصله 13 و 15 متری از رودخانه بنا شده‌اند. استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم‌افزار GIS میزان و نواحی آسیب‌پذیر در برابر سیل در شهر راز مشخص نمود که کاربری‌های مسکونی، فرهنگی، مذهبی، درمانی بیشترین درصد خطرپذیری در برابر سیلاب‌های شهری را دارند.
نتیجه گیری: نتایج نهایی نشان داد،  33 درصد از مساحت شهر راز در معرض آسیب‌پذیری زیاد ناشی از سیلاب قرار دارد که با توجه به کوچک بودن شهر و عدم وسعت سایر کاربری‌ها بیشترین آسیب‌پذیری مربوط به کاربری مسکونی است. این آسیب‌پذیری بیشتر به دلیل شیب زمین، کیفیت پایین ابنیه و همچنین عدم رعایت حریم رودخانه به‌عنوان مهم‌ترین علت در آسیب‌پذیری کاربری مسکونی است.