چکیده

چکیده مبسوط
پیشینه و هدف: کره زمین دارای سیستمی پیچیده و بهم پیوسته است که پیشرفت تکنولوژی و افزایش رشد جمعیت و تغییر سبک زندگی انسان موجب رشد فعالیت‌های انسانی و ایجاد فشار بر توان زیست‌کره شده است. توسعه اجتماعی و اقتصادی رابطه مستقیمی با مدیریت پایدار منابع طبیعی دارد. استفاده نادرست، سبب شده اکوسیستم رفته‌رفته دچار تخریب شود و دولت‌ها مجبور شده‌اند در زیرساخت‌های طبیعی سرمایه‌گذاری کنند تا خدمات اکوسیستمی که در اثر احداث پروژه از بین رفته‌اند را جایگزین کنند. ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA) از مهم‌ترین ابزارهای مدیریت و حفاظت محیط‌زیست و تضمین دستیابی به توسعه پایدار نظام برنامه‌ریزی اعلام شده است. مهم‌ترین مسئله موردتوجه، دستیابی به سود اقتصادی از پروژه‌ی مدنظر بوده است. نتیجه چنین رشد و توسعه‌ای پیدایش پیامدهایی نظیر آلودگی آب ‌و خاک، فرسایش، تخریب جنگل‌ها، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه ازن، تغییرات اقلیمی و کمبود منابع شده است. به علت عدم برخورداری از ساختار اجرایی مناسب، نبود تقویم به ارزش پولی و عدم توجه به خدمات اکوسیستمی تصمیمات گرفته شده برای رد یا تأیید پروژه‌ها غالباً دقیق و کاربردی نیست. هدف این پژوهش ایجاد یک راهنمای روش‌شناختی،  ادغام خدمات اکوسیتمی(ES) در  ارزیابی اثرات محیط زیستی(EIA) است. پژوهشی جدید و کاربردی است که استفاده از آن برای پروژه راه و راه‌آهن بسیار مهم است؛ زیرا این پروژه‌ها در سطح بسیار  زیادی احداث شده‌اند و علاوه بر نابودی قسمتی از اکوسیستم، مانع حرکت حیوانات در آشیانه اکولوژی و در طولانی‌مدت موجب کاهش تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم می‌شوند.
مواد و روش ها: در این پژوهش کاربردی روند اجرایی و راهکارهای رفع نواقص دستورالعمل اجرایی ارزیابی اثرات محیط‌زیست پروژه‌های راه و راه‌آهن با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای بررسی شده است. با پی‌بردن به نقاط ضعف، قوت، تهدید و فرصت اقدام به طراحی پرسش‌نامه جهت نظرسنجی کارشناسان اجرایی و  خبرگان این حوزه شد.  با استفاده از روش دلفی پرسش‌نامه بین  30 نفر از  متخصصین باسابقه تخصصی بیش از 5 سال در این زمینه، گردآوری و با  نرم افزار اکسل و بهره­­گیری  از تکنیک سوات(SWOT) تحلیل شد.
یافته‌ها و بحث: یافته­های پژوهش نشان می­دهد با توجه به نقطه تلاقی فرصت و ضعف باید استراتژی انطباقی استفاده شود. تلاش بر کاستن ضعف‌های چون عدم وجود دستورالعمل تخصصی برای هر پروژه، اولویت قراردادن شرایط اقتصادی و نیازهای نسل حاضر، بررسی جداگانه عوامل محیطی بدون درنظرگرفتن رابطه اکولوژیکی و همچنین رسیدن به حداکثر استفاده از فرصت‌های موجود از مهمترین یافته­های این پژوهش است. همچنین یافته ها نشان می دهد که خلاء ‌های بزرگی در روند اجرایی دستورالعمل ارزیابی اثرات محیط‌زیست در ایران وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آنها نتایج کیفی این دستورالعمل و تخصصی نبودن آن برای هر پروژه است و به علت عدم برخورداری از ساختار اجرایی مناسب، عدم تقویم به ارزش پولی و عدم توجه به خدمات اکوسیستمی تصمیمات گرفته شده جهت رد یا تأیید پروژه‌ها غالباً دقیق و کاربردی نیست.
نتیجه‌گیری:  نتایج بیانگر آن است که خلاء ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستمی توسط کارشناسان درک شده و نیاز به رویکردی جدید در کشور است و می بایست علاوه بر تخصصی‌شدن دستورالعمل، کمی شدن نتایج ارزیابی مد نظر قرار گیرد. در پایان پیشنهاد می‌شود برای همه پروژه‌های راه و راه آهن، دستورالعمل اختصاصی ارزیابی اثرات محیط‌زیست تدوین و خط‌مشی‌های قانونی ارزش‌گذاری همچنین اقدامات اصلاحی همچون تغییر معیارها و شاخص‌ها ارزیابی اثرات محیط‌زیست، استفاده از بخش تخصصی، آگاه­سازی مدیران و سیاست‌گذاران به اهمیت خدمات اکوسیستمی، تأسیس صندوق ملی محیط‌زیست به‌منظور اختصاص حق‌الزحمه مشاوره و حمایت از مشاورین در راستای اعتمادسازی در دستورالعمل‌های ارزیابی اعمال شود.