چکیده

پیشینه و هدف: میزان هدر رفت سالانه خاک در دنیا حدود 75 میلیارد تن است. در ایران هم فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی است که در حوضه‌های آبخیز ایران میزان فرسایش خاک بین سال‌های 1951 تا 2002 به میزان800 درصد بیشتر شده است. کاهش قابل‌توجه عملکرد حوضه‌های آبخیز ایران به دلیل حجم زیاد فرسایش، بیانگر ضرورت روزافزون پایش و پیگیری این پدیده مخرب می‌باشد. دندروژئومورفولوژی تکنیکی است که در توصیف و تعیین فرایندهای ژئومورفولوژی بسیار موفق عمل کرده است. دندروژئومورفولوژی یک روش بسیار انعطاف‌پذیر برای ارزیابی فرسایش خاک است و به‌عنوان یک منبع داده برای تشخیص قابلیت اطمینان داده‌های به‌دست‌آمده از تکنیک‌های برآورد مستقیم استفاده شود.  هدف این تحقیق بررسی وضعیت فرسایش سطحی در حوضه آبخیز نچی با استفاده از تکنیک دندروژئومورفولوژی بر روی ریشه‌های برون‌زده درخت بلوط به‌عنوان گونه غالب منطقه می‌باشد. با توجه به محدود بـودن ایـن قبیل مطالعات در ایران و وضعیت بسیار شکننده منطقه موردمطالعه و خطر پرشدن مخزن دریاچه زریوار که ازلحاظ محیط زیستی بسیار حائز اهمیت است، ضرورت دارد وضعیت فرسایش سطحی و هدر رفت خاک و انتقال رسوب موردمطالعه قرار گیرد.
مواد و روش‌ها: برای دستیابی به اهداف پژوهش، پس از جمع‌آوری و تهیه اطلاعات اولیه شامل اطلاعات نوشتاری، داد‌ه‌های آماری، نقشه‌ها و تصاویر، پیمایش مقدماتی از منطقه انجام و سایت‌های نمونه‌برداری انتخاب شد. نمونه‌ها طبق برنامه تهیه شده، بر اساس وضعیت حوضه (با توجه به وضعیت کاربری حوضه موردمطالعه و جهت دامنه، واحدهای کاری موردنظر در محل‌های دارای ریشه برون‌زد یافته انتخاب شد). بر این اساس نمونه‌های مختلف در دو کاربری متفاوت جنگل و کشاورزی و در جهت‌های غربی، شرقی و جنوبی برداشت شد. قابل‌ذکر است که کلیه نمونه از گونه‌ی درختی بلوط که اکثریت مطلق در منطقه موردمطالعه است، تهیه گردید. در نهایت از بین نمونه‌های برداشت‌شده، 64 نمونه که قابلیت تحلیل آناتومی حلقه‌های رشد، داشتند انتخاب گردید. دیسک‌های برداشت‌شده از ریشه‌ها برای آشکارسازی حلقه‌های رویشی دیسک‌ها از دو روش براق‌سازی و برش سطوح استفاده شد. با استفاده از دستگاه سمباده، با گریدهای مختلف به‌تدریج صیقلی گردید تا مرز حلقه‌های رشد واضح شود. سپس دیسک‌ها در آزمایشگاه جهت تعیین اولین سال برون‌زد ریشه و مشخص کردن پهنای حلقه‌های رویشی با استفاده از دستگاه لین-تب 5 مجهز به میکروسکوپ بینوکولار و نرم‌افزار تخصصی گاهشناسی تی-سپ با دقت 01/0 میلی‌متر اندازه‌گیری شد.
یافته‌ها و بحث: نتایج این پژوهش نشان داد در حوضه آبخیز نچی فرسایش سطحی خاک در کاربری کشاورزی (میانگین نرخ فرسایش 2.43 میلی‌متر در سال) نسبت به کاربری جنگل (میانگین نرخ فرسایش 6/0 میلی‌متر در سال) حدود 4 برابر است. نتایج آزمون‌های آماری نیز نشان داد که در حوضه موردمطالعه نوع کاربری بر میانگین نرخ فرسایش سطحی سالانه تاثیرگذار است. همچنین در این مطالعه مشخص شد که جهت‌های مختلف جغرافیایی بر میانگین نرخ فرسایش سطحی سالانه حوضه آبخیز نچی تاثیر‌گذار نیست. مقایسه مقادیر فرسایش در کاربری کشاورزی و جنگل اهمیت نقش حفاظتی و مهم پوشش‌های طبیعی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش و هدر رفت آن را نشان می‌دهد. مطالعات مختلف در دنیا و ایران نشان داده است در دهه‌های اخیر تغییرات کاربری رشد فزاینده‌ای داشته است که این تغییرات، زمینه افزایش رواناب و اثرگذاری در میزان هدر رفت خاک دارد، مقایسه فرسایش در ناحیه کشاورزی با ناحیه جنگلی، نشان از نقش حفاظتی و مهم پوشش‌های طبیعی و جنگلی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش و هدر رفت این ماده ارزشمند دارد.
نتیجه‌گیری: نتایج این تحقیق ضرورت توجه بیشتر به مطالعات قابلیت اصلاح و تغییر کاربری اراضی در این مناطق را بیش‌ازپیش آشکار می‌کند. تغییر کاربری و اثرات منفی ناشی از دخالت انسانی، نه‌تنها در خود حوضه، بلکه در محل خارج از وقوع فرسایش به‌صورت انباشت بر روی اراضی مرغوب کشاورزی، مراتع، منابع ذخیره آب و کانال‌های آبیاری شده است. همچنین ایجاد آلودگی توسط رسوبات و فلزات سنگین و مواد شیمیایی همراه آن، بالاخص تهدید اکوسیستم بسیار شکننده دریاچه زریوار امروزه بیش از هر زمان دیگری مشهود است.
پیشنهاد می‌شود در کارهای آتی برای اعتبارسنجی نرخ فرسایش به‌دست‌آمده، از یک روش دیگر موازی با این روش استفاده شود. همچنین پیشنهاد می‌گردد در مطالعات آتی برای بررسی دقیق­تر تاثیر جهت­های دامنه بر فرسایش خاک، از دامنه‌های شمالی نیز نمونه‌برداری صورت گیرد.