چکیده

پیشینه و هدف: در ایران سابقه آینده‌نگری به برنامه‌های عمرانی پنج‌ساله کشور و سند چشم‌انداز توسعه (افق1404) برمی‌گردد؛ یکی از مهم‌ترین محورهای مطرح شده در این سند، توسعه کشور از طریق گردشگری‌پایدار است. طبیعت‌گردی به‌عنوان گونه‌ای از گردشگری پایدار، توان بالقوه‌ای در ایفای نقش در توسعه منطقه‌ای و ملی دارد؛ لذا هدف پژوهش حاضر، به عنوان مطالعه‌ای توصیفی ـ تحلیلی و میدانی، تدوین سناریوهای آینده این نوع از گردشگری در استان یزد و ارزیابی وضعیت آن بر اساس این سناریوها است.
مواد و روش‌ها: به‌منظور شناسایی عوامل موثر بر توسعه طبیعت‌گردی در استان یزد، ابتدا عوامل تاثیر گذار بر این نوع گردشگری از طریق مطالعات کتابخانه‌ای (پژوهش‌های داخلی و خارجی، اسناد فرادست و طرح‌های پژوهشی) و مطالعات میدانی (مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه) استخراج شده است. از آن‌جا که شناسایی عوامل تاثیرگذار بر این نوع از گردشگری، بسته به مقیاس پژوهش و محل ارزیابی و اولویت‌های منطقه مطالعاتی، متفاوت است، لذا همه عوامل استخراج شده بر اساس موضوعیت در منطقه مطالعاتی یزد، میزان شباهت یا یکسانی موضوع و مطالعه موردی پژوهش بررسی شده با پژوهش حاضر و تلفیق عوامل مشابه در قالب یک عامل واحد انتخاب شده‌اند و در نهایت تعداد 31 عامل تاثیرگذار در شش بعد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی، کالبدی و زیست‌محیطی انتخاب شد. روایی آن‌ها با بهره‌گیری از روش نسبت‌ روایی محتوایی به تایید خبرگان رسید. هم‌چنین برای سنجش پایایی عامل‌ها از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد. در مرحله بعد به منظور شناسایی عوامل ‌کلیدی، از روش تحلیل‌ساختاری و به منظور انجام محاسبات آن از نرم‌افزار میک‌مک استفاده شده است. به‌منظور تشخیص تاثیر عوامل بر یک‌دیگر، پرسشنامه‌ای شامل 31 عامل و در شش بعد تهیه گردید و وزن آن‌ها بر اساس طیف پیشنهادی نرم‌افزار میک‌مک، توسط کارشناسان مذکور مشخص شد و از این طریق عوامل کلیدی شناسایی گردید. سپس برای هر یک از عوامل کلیدی، انواع وضعیت‌های احتمالی آینده پیش‌بینی شده است و بر اساس آن ماتریس آثار متقاطع تدوین و در اختیار متخصصان قرار گرفته است. نتایج حاصل از آن در نرم‌افزار سناریوویزارد بکار گرفته شده و سناریوهای توسعه گردشگری طبیعت­مبنا در استان یزد تدوین شده است.
 یافته‌ها و بحث: عامل‌های کلیدی شناسایی شده بر توسعه طبیعت‌گردی استان یزد عبارتند از: سرمایه‌گذاری دولتی، سرمایه‌گذاری غیردولتی، قوانین مرتبط با توسعه گردشگری، آموزش، فناوری‌های اطلاعاتی، کیفیت مسیرهای ارتباطی، مناطق حفاظت‌شده، گونه‌های حمل و نقل، برنامه‌ریزی توسعه گردشگری، امنیت، تبلیغات، ارائه تسهیلات دولتی برای جذب سرمایه‌گذار خصوصی، گردشگری پذیری، جاذبه‌های طبیعت‌گردی، مشارکت‌محلی، ایجاد هماهنگی و یکپارچگی بین سازمان‌های مرتبط، حمایت مالی سازمان‌های بین‌المللی، کیفیت هوای محیط و ایمنی. از بین پنج سناریوی ترسیم شده، سناریوهای اول و دوم وضعیت مطلوب دارند، سناریو سوم وضعیت متوسط و سناریوهای چهارم و پنجم در وضعیت نامطلوب قرار دارند. نتایج حاکی از آن است که اختلاف زیادی بین واقعیت موجود و اهداف سند چشم‌انداز توسعه کشور وجود دارد.
نتیجه‌گیری: از آن جا که در این پژوهش سعی شده است با دید واقع‌بینانه نسبت به شرایط کنونی منطقه به ارزیابی روند طبیعت‌گردی استان یزد پرداخته شود، لذا مقایسه تطبیقی بین سند چشم‌انداز توسعه کشور و سناریو چهارم و پنجم که در درجه نامطلوب قرار دارند، انجام شده است. بدین منظور وضعیت‌های احتمالی منتخب برای هر یک از عوامل کلیدی سناریو چهارم و پنجم، با اهداف، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های اقدام ارائه شده در سند چشم‌اندازمقایسه تطبیقی شده است. بر اساس نتیجه مقایسه‌ها، در سطح تعیین اهداف، روند فعلی گردشگری استان یزد، حدودا 68 درصد عوامل سناریو چهارم و پنجم را در برمی‌گیرد و به تبع آن، در سطح چگونگی دست‌یابی به اهداف نیز تقریبا به همین میزان هم‌پوشانی وجود دارد.