چکیده

پیشینه و هدف    
پایش روند تغییرات بلندمدت کاربری‌های اراضی در مناطق حفاظت شده و ارزیابی ریسک اکولوژیک، یکی از روش‌های مدیریتی مناسب برای پیش‌گیری از روند تخریب و تهدید زیستگاه در این مناطق است. منطقه حفاظت شده حرا به‌عنوان بزرگ‌ترین رویشگاه‌های طبیعی در حوزه خلیج فارس شناخته شده است و از نظر تنوع در فرم رویشگاه، دارای سه تیپ دلتایی، جزیره‌ای و ساحلی با پوشش‌‏های پرتراکم کم‌تراکم و تنک می‌باشند. این منطقه هم‌چنین از غنای بالای گیاهی و جانوری و چشم‌اندازهای بکر طبیعی برخوردار است. از این‌رو کنترل روند تغییرات ناشی از توسعه انواع فعالیت‌های انسانی و همچنین ارزیابی میزان ریسک اکولوژیک ناشی از این فعالیت‌ها، امری ضروری است. در این راستا عمده‌ترین سوالات تحقیق عبارتند از: 1) روند تغییرات کاربری‌های اراضی در محدوده مورد مطالعه از چه وضعیتی ‏برخوردار است؟ 2) میزان ریسک اکولوژیک در این منطقه چه‌قدر است؟ 3) با توجه به روند تغییرات کاربری اراضی و ریسک ‏اکولوژیک در منطقه، شاخص‌های الگوی سیمای سرزمین از چه وضعیتی برخوردار است؟
 
روش شناسی
در این مطالعه از نقشه توپوگرافی منطقه مورد مطالعه (در مقیاس 1:25000) و تصاویر ماهواره‌ای لندست ‏TM‏ ‏سال 1989 و 1999، لندست ‏ETM+‎‏ سال 2009 و ‏OLI_TIRS‏ سال 2021 برای ارزیابی تغییرات کاربری اراضی و یکپارچگی زیستگاه استفاده شد. به‌منظور طبقه‌بندی تصاویر از روش الگوریتم ‏جنگل تصادفی استفاده شده و صحت طبقه‌بندی نیز با استفاده از صحت کلی که از ماتریس سردرگمی حاصل می‌شود، مورد بررسی قرار گرفت.
برای به‌دست آوردن شاخص ریسک اکولوژیک از روش نمونه‌برداری فاصله‌ای، در مقیاس زمانی استفاده شد. از این‌رو محدوده مورد مطالعه به واحدهای ارزیابی ریسک اکولوژیک به مساحت 10 * 10 کیلومتر تقسیم‌بندی شدند. سپس بر اساس تعداد شاخص‌های از دست رفته (آسیب‌دیده) سیمای سرزمین در هر سال، میزان ریسک اکولوژیک محاسبه و نتایج به‌دست آمده به‌عنوان پیکسل مرکزی، به مناطق ارزیابی اختصاص یافت. در این مطالعه علاوه بر سنجش میزان ریسک اکولوژیک، از شاخص جداسازی سیمای سرزمین (S_i) برای نشان دادن درجه پراکندگی لکه‌ها، از شاخص تکه‌تکه شدن منظر برای بررسی یکپارچگی زیستگاه (Fi)، شاخص بعد فراکتالی (FD_i) و آسیب‌پذیری (Vi) نیز برای سنجش نظم هندسی و پیچیدگی شکل لکه‌ها استفاده شد.
 
یافته‌ها و بحث
توسعه فعالیت‌های انسانی باعث تغییرات چشم‌گیری در ساختار و عملکرد اکوسیستم‌های طبیعی سرزمین شده است. بنابراین پایش مداوم و درک پویایی مکانی-زمانی از تغییرات کاربری اراضی و ریسک اکولوژیک ناشی از آن امری ضروری است. نتایج به‌دست آمده نشان داد که در بین طبقات کاربری‌های اراضی موجود در منطقه، پهنه‌های جزر و مدی دارای بیش‌ترین روند ‏افزایشی بوده و پهنه‌های آبی روند کاهشی را نشان می‌دهند. نتایج ارزیابی ریسک اکولوژیک نیز حاکی از آن است که با توجه به رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و فعالیت‌های انسانی به‌ویژه گردشگری، میزان ریسک اکولوژیک در طبقات بسیار بالا و بالا افزایش یافته است. ارزیابی شاخص‌های Fi، Si، Di، FDi و Vi نیز نشان داد که بیشترین تغییرات مربوط به جنگل‌های مانگرو بوده و فاصله بین لکه‌های کوچک جنگلی افزایش یافته است.
 
نتیجه‌گیری
مطابق نتایج، جنگل‌های مانگرو منطقه حفاظت شده حرا با گذشت زمان تغییرات زیادی را از نظر وسعت و کیفیت تجربه کرده‌اند و با وجود اهمیت بالا، توزیع و گسترش آن‌ها به‌دلیل فعالیت‌های انسانی در حال کاهش است. بدین‌ترتیب، در راستای این تغییرات الگوی سیمای سرزمین منطقه حفاظت شده حرا نیز تحت تأثیر قرار گرفته و کیفیت آن کاهش یافته است. بر این اساس کنترل و پایش مستمر بر فعالیت‌های انسانی به‌منظور پیش‌گیری از افزایش ریسک اکولوژیک و کاهش کیفیت زیستگاه در مناطق تحت حفاظت امری ضروری است و مطابق با رویکردهای حفاظتی، هرگونه بهره‌برداری بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی در این مناطق ممنوع است.