چکیده

چکیده

با سیطره شهرنشینی به عنوان شکل غالب زندگی اجتماعی، رابطه فرد و شهر و چگونگی شکل‌گیری فضاهای شهری در نتیجه این تعامل مورد توجه جامعه‌شناسان و سیاستگذاران شهری قرار گرفت. خلق این فضاها متاثر از شرایط اجتماعی شهر حائز اهمیت است. به دنبال گسترش فضاهای شهری و توسعه فراغتی و مصرفی آسیب‌های اجتماعی به ویژه در شب نیز مطرح شده است. هدف این مطالعه بررسی زیست‌شبانه در شهر تهران به عنوان عرصه‌ای نوظهور از منظر کالبدی، اجتماعی و اقتصادی واجد امکان‌ها و پیامدهایی برای توسعه شهر است که می‌تواند در این زمینه تسهیل‌گر باشد یا با مداخله، روند آن را با چالش مواجه سازد. در واقع، این پژوهش با رویکرد جامعه‌شناختی به دنبال فهم و تبیین مهم‌ترین ظرفیت‌ها و پیامدهای زیست شبانه بر توسعه پایدار شهر تهران با تاکید بر سه منطقه میدان‌های تجریش، راه آهن و خیابان سی تیر می‌باشد. مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که زیست شبانه از منظر جامعه‌شناختی واجد چه ظرفیت‌ها و پیامدهایی برای توسعه شهری در سه محدوده مذکور است.

روش‌شناسی

این پژوهش با روش گراندد تئوری و با حجم نمونه 30 نفر از مراجعین در سه محدوده میدان‌های تجریش، راه آهن و خیابان سی تیر انجام شده است. مناطق مذکور با توجه به تفاوت‌های اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و کالبدی آن‌ها انتخاب شده بود. همچنین، محدوده‌های مذکور از جمله نقاط شهری بودند که فعالیت‌های شبانه در آن‌ها به صورت قابل توجهی در جریان بود. جمع‌آوری اطلاعات نیز تا نقطه اشباع نظری و عدم دریافت اطلاعات جدید از میدان تحقیق ادامه یافت. به طوری که در هر محدوده پژوهش با 10 نفر و مجموعاً 30 نفر به عنوان حجم نمونه مصاحبه صورت پذیرفت.پس از مرحله گردآوری اطلاعات از میدان تحقیق مرحله طبقه‌بندی و کدگذاری داده‌های پژوهش مبتنی بر داده‌های تجربی، رویدادهای مشاهده شده و روایت‌های ارائه شده صورت گرفت. در این مرحله فرایند با استفاده رهیافت نظام‌مند اشتراوس و اشتراوس و کوربین، کدگذاری باز جهت شناسایی مفاهیم این تحقیق، ویژگی‌ها و ابعاد آن‌ها انجام پذیرفت و در مرحله بعد کدگذاری محوری انجام گرفت که در آن شرایط علّی، زمینه و پیامدها در نسبت با مقولات محوری تحلیل و تبیین گردید و نهایتاً با استفاده از کدگذاری گزینشی داده‌های موجود در قالب یک مدل نظری تدوین شد.

یافته‌ها و بحث

نتایج این پژوهش بیانگر آن است که زیست‌شبانه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی از دو جنبه ایجابی و سلبی دارای ویژگی‌هایی است که بر توسعه پایدار شهری اثرگذارست. از منظر ایجابی، زیست شبانه واجد امکان‌هایی نظیر ایجاد اشتغال، رونق اقتصاد شهری، رقابت‌پذیری به سود شهروندان، افزایش نشاط اجتماعی، گسترش تعاملات و پیوندهای خانوادگی، خلق هویت‌های جدید، پویایی و سرزندگی است. از منظر سلبی، شیوه فعلی زیست‌شبانه دربردارنده پیامدهایی شامل طبقاتی شدن استفاده از خدمات شبانه، افزایش نابرابری‌های اجتماعی، گسترش مشاغل غیررسمی، بروز آسیب‌های اجتماعی و تضعیف فرهنگ محلی است که بر روند توسعه پایدار شهری تاثیرات منفی دارد.

نتیجه‌گیری

با وجود نشانه‌هایی از زیست شبانه در شهر تهران، نظام حکمرانی شهری در تهران فاقد برنامه و راهبردی جامع برای مواجه با این پدیده است. فقدان بسترهای شهری لازم از جمله توسعه فضایی نامتوازن در شهر، بالا بودن هزینه‌های فعالیت و خدمات در شب، محدود بودن ساعت فعالیت شبانه و در مواردی سوءبرداشت از ماهیت زیست شبانه مسکوت ماندن این موضوع را در شهر به دنبال داشته است و آنچه که تحت عنوان زیست شبانه از سوی دستگاه‌های حکمرانی شهری خوانده می‌شود لحظاتی است که بیشتر تابع مناسبت‌هایی نظیر ماه مبارک رمضان، ایام محرم و ... است. در صورتی که شرایط و بسترهای لازم برای زیست شبانه شهری در تهران فراهم شود و این پدیده جنبه قانونی پیدا کند، آثار مثبت آن بر روند توسعه پایدار شهری در ساحت‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی بیش از آسیب‌ها و چالش‌های آن امکان بروز می‌یابد. مواجه غیر محافظه کارانه نظام حکمرانی شهری با این پدیده و تقویت ابعاد فرهنگی و اجتماعی متناسب با اقتضائات جامعه ایرانی، زیست شبانه را از حالت تک ساحتی اقتصاد محور فعلی خارج ساخته و امکان‌های آن را بر توسعه پایدار شهری فراهم می‌سازد.