چکیده
چکیده مبسوط
پیشینه و هدف: یکی از مهمترین نابرابری ها، نابرابری فضایی و بیانگر وضعیتی است که در واحدهای فضایی و مناطق جغرافیایی از نظر برخورداری از شاخص های توسعه در سطوح مختلفی قرار می گیرند. بحرانهای جوامع بشری عمدتا ریشه در نابرابری های اجتماعی و اقتصادی دارد. توجه به نابرابری فضایی و شناسایی عوامل موثر در ایجاد آن به عنوان یکی از پایه های برنامه ریزی منطقه ای جهت ایجاد تعادل در مناطق و کاهش نابرابری میان آنها در اولویت سیاست های بسیاری از کشورها قرار گرفته است. کلانشهر تبریز مانند اغلب شهرهای بزرگ کشور، بستر نابرابریهای فضایی در ابعاد شاخص های اجتماعی و اقتصادی و ... قرار دارد. بنابراین پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل موثر بر این نابرابریهای فضایی، با استفاده از شاخص های اجتماعی و اقتصادی در سطح کلانشهر تبریز برای سالهای 1375، 1385، 1395 انجام شده است.
مواد و روش ها: روش تحقیق از حیث گردآوری داده ها، توصیفی– تحلیلی– تطبیقی و به لحاظ هدف کاربردی است. مطالعه به صورت اسنادی و میدانی انجام شده است. منبع استناد شاخص ها و کمیت ها، داده و اطلاعات بلوک های آماری سرشماری های رسمی کلانشهر تبریز در سالهای 1375، 1385 و 1395 بوده و نقشه های GIS از مرکز آمار ایران گرفته شده اند. جامعه آماری تحقیق، همه بلوک های آماری برای این سالهاست که پس از بررسی های نظری، 26 شاخص اجتماعی و اقتصادی تهیه شده است، که برای بررسی وضعیت نابرابری همچنین شناخت الگوی فضایی گسترش نابرابری از مدلهای آمار فضایی، تحلیل لکههای داغ در نرم افزار Arc GIS استفاده شده است؛ شاخص سازی در نرم افزار Excel صورت گرفته و اطلاعات برای تحلیل و ترسیم نقشه به Arc GIS فراخوانی شده است. همچنین برای تجزیه و تحلیل و مشخص کردن نوع الگوی پراکنش و یا توزیع نابرابری در سطح بلوکهای کلانشهر تبریز در سه دوره متوالی 75، 85 و 95 از مدل خود همبستگی فضایی موران استفاده شده و نتایج در دو نوع خروجی عددی و گرافیکی به نمایش درآمده است.
یافته ها و بحث: در مقاله حاضر ابتدا تحلیل لکه های داغ به صورت جداگانه برای هریک از زیرشاخص های اجتماعی و اقتصادی در محیط GIS انجام گرفته است. سپس، لایه های بدست آمده از این شاخص ها با هم تلفیق شده که بر روی این داده های تلفیقی، تحلیل لکه های داغ انجام گرفته است. تحلیل نقاط سرد و داغ برای دوره های آماری سالهای 75، 85 و 95 انجام گرفته است. با توجه به نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل ها، تعداد و درصد بلوک ها با برخورداری در سه سطح (کم، متوسط و زیاد) مشخص شده است. نتایج حاکی از آن است که در سال 1375 بلوکهایی که دارای شاخص های تلفیقی (اجتماعی و اقتصادی) محروم هستند به طور میانگین 3566 بلوک از مجموع 9777 بلوک شهری را به خود اختصاص داده که معادل 36 درصد است. بلوک های دارای شاخص های متوسط با 19 درصد و بلوک هایی با شاخص های برخوردار معادل 49 درصد که بیشترین تعداد بلوک را در سطح شهر به خود اختصاص داده اند. در آخرین دوره آماری، سال 95، با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل ها، بلوک های کم برخوردار 35 درصد که در حواشی شهر تمرکز دارند و مربوط به روستاهای ادغام شده در شهر و حاشیه نشین ها می باشند. بلوک های متوسط برخوردار با 15 درصد که هم در مرکز و هم در حاشیه شهر تمرکز دارند و همچنین بلوک هایی با برخورداری زیاد با 51 درصد از مجموع 11963 بلوک سال 95 و شامل تعداد بیشترین بلوک ها هستند و همانطور که انتظار میرفت در مرکز شهر و مناطق شرقی شهر استقرار یافته اند. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل دادهها در هر سه دوره آماری نشان داد که الگوی پراکنش نابرابری فضایی در کلانشهر تبریز از مدل خوشهای تبعیت می کند. خوشه های محروم در حاشیه ها و خوشه های متوسط در پیرامون و مرکز شهر قرار گرفتهاند. خوشه های برخوردار به مرکز و تا حدودی به سمت شرق تبریز گرایش شدیدتری دارند که این وضعیت حاکی از وجود فاصله طبقاتی و تفاوت در برخورداری از شاخص های مورد بررسی در سال های 1375- 1385 و 1395 است.
نتیجه گیری: مقایسه و تحلیل شاخصهای توسعه در سطح شهر نشان دهنده آن است که در توزیع جغرافیایی منابع توسعه همگونی و عدالت توزیعی وجود ندارد. بخشهای از مناطق بنابر وضعیت ناحیه ای و تصمیمات ارادی دولتها در فرآیند توسعه در کانون توسعه سرمایه دارانه و تمرکز بخشی قرار گرفته اند و بخشهای دیگر این مناطق بنابر دلایل مختلف از این فرایند به صورت مقطعی کنار گذاشته شدهاند. تجربیات رشد نامتوازن در کلانشهر تبریز حاکی از آن است که دستیابی به توسعه سریع در بلند مدت نه تنها مستلزم توجه همه جانبه به توسعه اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، کشاورزی، زیست محیطی و بهبود وضعیت مناطق محروم می باشد بلکه نیازمند به کار بستن ضوابط کارآیی اقتصادی- اجتماعی است و باید حداقل هدف های مربوط به درآمد مناطق توسعه یافته و توسعه نیافته و تعادل بین منطقهای برای پیشبرد اهداف توسعه پایدار نیز تعیین شود.
موضوعات
اصغری زمانی، ا.، 1379 . پژوهش در روند حاشیه-
نشینی در ایران؛ نمونه موردی: تبریز، پایاننامه
کارشناسیارشد، دانشگاه تبریز، ایران.
- بلوکهای آماری شهر تبریز، مرکز آمار کشور، تهران،
سال 1395 . https://www.amar.org.ir/
- تبریزی، ج.، قاسمی، ا. و موذن، س.، 1392 . تحلیل عدم
تعادل فضایی خدمات اقتصادی-اجتماعی شهرستانهای
استان زنجان، پژوهش و برنامهریزی شهری، 13 ( 4 .) 34-19 . http://ensani.ir/fa/article/
- چلپی، م.، 1386 . جامعهشناسی نظم )تشریح و تحلیل
نظری نظم اجتماعی(، انتشارات نی، چاپ چهارم، تهران،
364 . https://www.gisoom.com/book
- حاتمی نژاد، ح.، فرهودی، ر. و محمدپور جابری، م.، 1387 .
تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربریهای
خدمات شهری مورد مطالعه: شهر اسفراین، پژوهشهای
جغرافیای انسانی، 65 ( 4 ،) 85-71 .
https://www.sid.ir/fa/journal/View
- خالو باقری، م.، 1391 . رویارویی با نابرابری فضایی ضمن
به کارگیری برنامهریزی، اقتصاد و مدیریت شهری: 1 ( 1 ،)
49-67 . https://www.sid.ir/fa/journal/Vie
- خاکپور، ب. و باواران پور، ع.، 1388 . بررسی و تحلیل
نابرابری در سطح توسعه یافته مناطق شهر مشهد، مجله
دانش و توسعه: 27 ( 16 ،) 202-182 .
https://www.sid.ir/fa/journal/Vi
- خلیجی، م.، حاجی نژاد، ا. و مهدیخواه، ا.، 1399 . تحلیل
فضایی عدالت اجتماعی در کلانشهر تبریز با استفاده از تحلیل
عاملی، نشریه برنامهریزی منطقهای، 37 ( 10 ،) 122-109 .
https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewP
- دانشپور، ز.، 1385 . تحلیل نابرابریهای فضایی در محیط
های پیرا-شهری )کوششی در استفاده ار رهیافت برنامهریزی
و مدیریت راهبردی تهران( نشریه هنرهای زیبا، 28 ( 1 ،) 5 -
14 . https://www.sid.ir/fa/journal/ViewP
- رهنما، م.ر. و لیس، ا.، 1385 . اندازهگیری تغییرات
دسترسی در مادرشهر سیدنی 1991 - 2001 مجله جغرافیا و
توسعه: 7 ( 1 ،) 172-155 . https://gdij.usb.ac.ir/article
- رحمتی، خ.، 1395 . تحلیل نابرابریهای فضایی بر پایه
شاخصهای اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در شهرهای میانه
اندام، پژوهشهای جغرافیایی برنامهریزی شهری، 3 ( 4 ،) 449
- 471 . http://ensani.ir/fa/article/
- رحیمی، م.، 1390 . تحلیل الگوی مدیریتی شهر تهران،
فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی، 81 ( 44 ،) 111 -
126 . http://ensani.ir/fa/article
- زادولی، ف.، 1393 . بررسی تطبیقی فقر در شهر تبریز در
بازه زمانی 1375 - 1385 ، پایاننامه کارشناسیارشد در رشته
جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تبریز، ایران.
- حکمت نیا، ح. و صفرلویی، م.، 1394 . بررسی و تحلیل
فضایی نابرابریهای اجتماعی در مناطق شهر اورمیه، پژوهش
های بومشناسی شهری، 1 ( 5 ،) 70-57 .
http://ensani.ir/fa/article/
- ساوج، م. و وارد، ا.، 1380 . جامعهشناسی شهری، ترجمه
ابوالقاسم پور رضا، انتشارات سمت، 312 .
https://www.gisoom.com/book/
- سازمان مدیریت و برنامهریزی استان، سالنامه آماری،
1375 . https://www.amar.org.ir/
- سازمان مدیریت و برنامهریزی استان، سالنامه آماری،
1385 . https://www.amar.org.ir/
- سازمان مدیریت و برنامهریزی استان، سالنامه آماری،
1395 . http://irandataportal.syr.edu/
- ضرابی، ا.، بابانسب، ر.، رحیمی چم خانی، ع.، علیزاده اصل،
ج. و کهزادی، ا.، 1396 . تحلیل فضایی و اولویتبندی استان-
های ایران به منظور برنامهریزی و توسعه فناوری اطلاعات و
ارتباطات، نشریه علمی و پژوهشی جغرافیا و برنامهریزی
شهری: 59 ( 1 ،) 220-197 . http://ensani.ir/fa/article/
- علی اکبری، ا. و حسین زاده، ر.، 1399 . بررسی رابطه تراکم
جمعیت و پایداری اجتماعی، نشریه جغرافیا و برنامهریزی،
73 ( 1 ،) 235-219 . http://ensani.ir/fa/article/
- علیزاده یوالاری، ش.، 1399 . سنجش عدالت فضایی
خدمات عمومی در بین شهرستانهای استان آذربایجان
غربی، نشریه جغرافیا و برنامهریزی، 71 ( 24 ،) 171-151 .
http://ensani.ir/fa/article/
- کلانتری، خ.، 1380 . برنامهریزی و توسعه منطقهای،
انتشارات خوشبین، تهران، 288 .
https://www.gisoom.com/book/
- کامران، ح.، پریزادی، ط. و حسینی امینی، ح.، 1389 .
سطحبندی خدمات شهری در مناطق کلانشهر تهران،
پژوهش های بومشناسی شهری: 1 ، 147 - 164 .
http://ensani.ir/fa/article/
- کمالی، ع.، 1379 . مقدمهای بر جامعهشناسی نابرابریهای
اجتماعی، تهران: انتشارات خوشبین، انوار دانش، 343
https://samta.samt.ac.ir/content/
- گرپ، ا. ب.، 1994 . نابرابری اجتماعی؛ دیدگاههای نظریه-
پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه محمد سیاهپوش و غروری
زاده، انتشارات معاصر، تهران، 240 .
https://www.gisoom.com/book/
- مرکز آمار ایران، 1395 . سرشماری عمومی نفوس و مسکن،
بررسی تطبیقی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی.
https://www.amar.org.ir/
- مرکز آمار ایران، 1375 . سرشماری عمومی نفوس و مسکن،
استان آذربایجان شرقی، شهرستان تبریز.
https://www.amar.org.ir/
- مرکز آمار ایران، 1385 . سرشماری عمومی نفوس و مسکن،
استان آذربایجان شرقی، شهرستان تبریز.
https://www.amar.org.ir/
- مرکز آمار ایران 1395 . سرشماری عمومی نفوس و مسکن،
استان آذربایجان شرقی، شهرستان تبریز.
https://www.amar.org.ir/
- موسوی، ی. و صمدی، ع.، 1397 . تحلیل نابرابری اجتماعی
و اقتصادی در دسترسی و استفاده از فضاهای عمومی شهری
)نمونه موردی شهر تهران(، فصلنامه مطالعات جامعه
شناختی شهری، 26 .
https://www.sid.ir/FileServer/JF/6007013972607.pdf
- یزدانی، م. و فیروزی مجنده، ا.، 1396 . بررسی توزیع
فضایی کاربریهای عمومی از منظر عدالت فضایی مطالعه
موردی؛ شهر اردبیل، نشریه جغرافیا و برنامهریزی، 61 ، 263-283 .
http://ensani.ir/fa/article