چکیده

پیشینه و هدف: کشت پاییزه چغندرقند در استفاده بهینه از نزولات آسمانی و افزایش بهره‌وری مصرف آب حائز اهمیت است و سودمندی اقتصادی بیشتری نسبت به کشت بهاره آن دارد. اما به‌دلایل مختلف، مانند شرایط اقلیمی، کشت پاییزه آن در بسیاری از مناطق دنیا و ایران دارای محدودیت است. بنابراین شناخت پهنه‌های جدید مستعد کشت پاییزه چغندرقند جهت تامین پایدار شکر، ضروری است. در حیطه جغرافیایی مناطق خشک کشور، شناسایی پهنه‌های جدید مستعد کشت پاییزه این محصول ضروری است. از اینرو هدف این پژوهش بررسی امکان کشت پاییزه تاخیری سه رقم چغندرقند در استان بوشهر است و نوآوری آن، در راستای راستی‌آزمایی اهداف پایداری و مدیریت به‌زراعی، تعیین تاریخ کاشت و رقم مناسب برای استان بوشهر در زنجیره تامین قند است.
مواد و روش‌ها: این آزمایش در دو مزرعه شخصی با خصوصیات خاک و آب متفاوت به‌عنوان نماینده اراضی زراعی استان بوشهر اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل محل مزرعه به صورت مستقل در دو سطح (مزرعه شماره 1 و 2) و هر کدام از مزارع با دو تیمار ارقام در سه سطح (پالما، SBSI 061 و شریف) و تاریخ‌های مختلف کاشت در دو سطح (20 و 28 آبان) به‌عنوان تاریخ کاشت اول و دوم بودند که در 3 تکرار اجرا شد. در تاریخ 9 اردیبهشت ماه، یعنی حدود 170 روز پس از تاریخ کاشت اول و 162 روز پس از تاریخ کاشت دوم نمونه‌برداری و عملیات برداشت در سطح هر دو مزرعه انجام شد. اجزای عملکرد کمی و کیفی چغندرقند پس از نرمال‌سازی داده‌ها با تجزیه و تحلیل آماری چند متغیره و مقایسات زوجی حداقل معنی‌داری با استفاده از نرم‌افزار Xlstat2020 مورد ارزیابی قرار گرفت.
یافته‌ها و بحث: یافته‌های پژوهش نشان داد، اثرات متقابل سه‌گانه رقم، تاریخ کاشت و مزرعه بر تمامی اجزای عملکرد چغندرقند معنی‌دار است. بیشترین عملکرد ریشه و عملکرد شکر سفید به ترتیب با 111350 و 9127، کیلوگرم در هکتار در (رقم پالما، تاریخ کاشت 20 آبان در مزرعه 1) و (رقم پالما، تاریخ کاشت 20 آبان در مزرعه 2) و کمترین عملکرد ریشه و شکر سفید به ترتیب با 47450 و 3044، کیلوگرم در هکتار در (رقم SBSI 061، تاریخ کاشت 20 آبان در مزرعه 2) و (رقم شریف، تاریخ کاشت 28 آبان در مزرعه 1) بدست آمد. همچنین بیشترین درصد قند، شکر قابل استحصال و ضریب استحصال شکر به‌ترتیب با (1/19، 9/16 و 5/88 درصد) در (رقم پالما، تاریخ کاشت 28 آبان در مزرعه 2) بدست آمد. کمترین میزان ناخالصی‌های ریشه شامل میزان سدیم و پتاسیم به ترتیب با (87/0 و 34/4 میلی‌اکی‌والان در 100 گرم خمیر ریشه) و کمترین میزان قند ملاس (61/1 درصد) در (رقم پالما، تاریخ کاشت 28 آبان در مزرعه 2) بدست آمد و کمترین میزان نیتروژن مضره (80/0 میلی‌اکی‌والان در 100 گرم خمیر ریشه) در (رقم پالما، تاریخ کاشت 20 آبان در مزرعه 2) بدست آمد.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد مزرعه شماره 1 که دارای خاک و آب با هدایت الکتریکی بالا ولی بافت خاک مناسب بود دارای عملکرد کمی بیشتر و مزرعه شماره 2 که دارای خاک و آب با هدایت الکتریکی پایین‌تر ولی بافت خاک نامناسب‌تر بود، دارای خصوصیات کیفی برتری بود. علیرغم معنی‌دار شدن اثر تاریخ کاشت در برخی از صفات مورد بررسی، نمی‌توان به‌صورت کلی بیان نمود که کدام تاریخ کاشت دارای برتری است و هر دو تاریخ کاشت، قابل توصیه است. میانگین اجزای عملکرد رقم پالما در سطوح کیفیت خاک توجیه‌پذیر است و در هیچ‌کدام پدیده نامطلوب ساقه‌روی و سایر چالش‌های کشت پاییزه مشاهده نگردید. بنابراین کشت پاییزه تاخیری چغندرقند با دوره رشد کوتاه 162 و 170 روز، امکان ورود به بوم‌نظام‌ زراعی استان بوشهر را دارا است و از نظر زیست محیطی پتانسیل پایداری دارد.