چکیده

پیشینه و هدف
رویکرد تاب­آوری،  طی دو دهه اخیر در علوم مختلف از جمله در مطالعات شهری و منطقه ای جایگاه مهمی پیدا کرده است. این موضوع در آمایش متوازن، منعطف و خردمندانه زیرساخت‌های اساسی  به خصوص در مناطقی که در معرض تغییرات اقلیمی و آسیب­های ناشی آن هستند، اهمیت فراوان دارد. ادبیات پژوهش نشان می­دهد برای سنجش تاب­آوری سیستم­های حیاتی و زیرساختی مدل­ها و چهارچوب­های تحلیلی متعددی ارائه شده است. یکی از مهم­ترین مدل­های ارزیابی کیفیت و ظرفیت تاب­آوری در سیستم‌های زیرساختی مدل چرخه سازگاری تاب­آوری است. با توجه به اهمیت تاب­آوری زیرساخت­های حیاتی در استان خوزستان، این پژوهش با استفاده از این مدل به تبیین ظرفیت تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی در این استان پرداخته است.
روش‌ شناسی
برای گرداوری داده­ها توصیفی از مطالعات اسنادی و کتابخانه­ای و برای بخش داده‌های تحلیلی از روش پیمایشی به صورت روش دلفی هدفمند استفاده شده است. در این راستا از نظرات 30 کارشناس و متخصص در دو مرحله، در زمینه موضوع تاب­آوری زیرساخت­های حیاتی و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای استفاده شد. مرحله اول به تبیین و تشریح موضوع، مراحل مدل، شاخص­های مربوط به هر کدام از آنها و تایید از سوی کارشناسان و مرحله دوم به وزن‌دهی و کیفیت سنجی وضعیت زیرساخت‌های حیاتی استان در 5 زیرساخت برق، گاز، آب، مخابرات و حمل‌ونقل بر اساس مدل چرخه سازگاری تاب­آوری و شاخص­های تشکیل دهنده مراحل مدل پرداخته است. برای تجزیه و تحلیل نظرات کارشناسان و خروجی ها، از مدل شباهت به گزینه ایده‌آل فازی بهره برده شده است.
یافته‌ها و بحث
تحلیل نتایج مربوط به شاخص­های مرحله فروپاشی به عنوان اولین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب­آوری برای زیرساخت­های حیاتی استان به هنگام رخداد مخاطرات نشان می­دهد که زیرساخت حیاتی برق در تمامی شاخص­ها دارای کمترین وزن و متعاقباً ضعیف­ترین کیفیت از منظر تاب­آوری بوده و از منظر شاخص‌های یاد شده دارای اولویت بهبود بخشی است. تحلیل ظرفیت تاب­آوری زیرساخت­های حیاتی استان در مرحله سازماندهی مجدد به عنوان مرحله دوم مدل چرخه سازگاری تاب­آوری نشان می­دهد که زیرساخت برق در تمامی شاخص­های این مرحله نیز دارای ضعیف­ترین و پایین­ترین رتبه بوده و نشان دهنده تاب­آوری پایین این زیرساخت در استان خوزستان است. مرحله بهره‌وری سومین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب‌آوری برای اندازه­گیری ظرفیت تاب­آوری زیرساخت‌های حیاتی در استان است که نتایح این مرحله بیانگر آن است که زیرساخت حیاتی برق به مانند مراحل پیشین دارای کمترین رتبه کسب شده و ضعیف‌ترین کیفیت از لحاظ تاب­آوری است. مرحله تعادل آخرین مرحله و کامل ‌ترین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب­آوری است که وضعیت شاخص­های آن برای زیرساخت­های حیاتی استان خوزستان نشان می‌دهد که تاسیسات برق باز دارای کمترین وزن­ها و ضعیف­ترین کیفیت از منظر تاب­آوری در مرحله تعادل است.
نتیجه‌گیری
 نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که بین زیرساخت­های حیاتی استان، زیرساخت برق دارای وضعیت نامناسبی از منظر تاب­آوری در هر چهار مرحله مدل بود. بعد از این زیرساخت، زیرساخت آب دارای وضعیت نامناسب­تری بود و کمترین وزن­ها را به خود اختصاص داد. همچنین زیرساخت­های گاز، مخابرات و حمل ونقل، به ترتیب رتبه­های سوم تا پنجم تاب­آوری را در قالب مدل چرخه سازگاری تاب­آوری در استان به دست آوردند. تحلیل نهایی کیفیت زیرساخت‌های حیاتی استان از منظر مراحل مدل چرخه سازگاری تاب­آوری نشان داد که مرحله سازماندهی مجدد دارای ضعیف‌ترین کیفیت و متعاقباً اولویت بیشتری برای برنامه‌ریزی در راستای ارتقای کیفیت تاب­آوری زیرساختی در استان خوزستان دارد.  نتایج این پژوهش می­تواند راهگشای سیاست‌های مبتنی بر آمایش تاب­آورانه زیرساخت­های حیاتی استان در برابر مخاطرات طبیعی ناشی از تغییرات اقلیمی باشد.